Rob van Gerwen noemt vier soorten ‘kunst en kwaad’.[1] Zo is er kunst die het kwaad in de wereld afbeeldt, zoals Der Untergang (Oliver Hirschbiegel, 2004) over Hitler gaat. Dan is er kunst die het kwaad incorporeert, dit zou het geval zijn wanneer men de daden van Hitler als kunstwerk zou beschouwen. Kunst zelf kan ook het kwaad zijn; Plato bijvoorbeeld vond kunst maar niets. Dan is er nog kwaad als het andere van kunst, bijvoorbeeld wanneer iets een vervalsing betreft. Maar hoe past een schilderij, gemaakt door Hitler – het kwaad – hier in terug? Ik zal pleiten voor een vijfde soort ‘kunst en kwaad’: ‘kunst door het kwaad’, en zal laten zien welke vragen deze soort oproept.
Vanaf 1908 schilderde Hitler allerlei kaarten en schilderijen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schilderde hij ook verwoeste gebouwen. Zijn werken zijn veelal afbeeldingen van landschappen en gebouwen, en hebben zelfs een rustige of vredige sfeer.
Door een vijfde soort ‘kunst en kwaad’ te introduceren, kan er aandacht gevestigd worden op de vragen die deze schilderijen oproepen. Wanneer er kwaad op een schilderij te zien is, bijvoorbeeld een moord, dan kan men zich afvragen of zoiets mooi gevonden mag of kan worden. Wanneer iemand een moord als kunst beschouwt, ook dan speelt deze vraag een rol. Het antwoord kan gevonden worden in het schilderij of kunstwerk zelf: de moord is in het kunstwerk te zien. Een schilderij van Hitler kan men mooi of lelijk vinden, maar het idee van het kwaad komt pas tot uiting wanneer men weet dat het van Hitler is. In het schilderij zelf is namelijk geen kwaad afgebeeld. Net als bij een vervalsing verandert er niets aan het kunstwerk zelf, de afbeelding blijft immers hetzelfde. Het is pas wanneer men de achtergrond van het schilderij weet, dat men anders over het schilderij gaat nadenken, en dat het idee van ‘kwaad’ om de hoek komt kijken. Vanaf dit punt draait het schilderij nauwelijks meer om de esthetische waarde, maar om vragen van morele waarde. Kun of mag je dit werk mooi vinden als je weet dat Hitler het heeft gemaakt? Wanneer je het mooi vindt, maakt dit jou dan tot een slecht mens? En is het eigenlijk wel kunst, of eerder een karakterstudie? Hoewel er geen kwaad op te maken valt uit de schilderijen, viel het critici wel op dat Hitler geen mensen schilderde. Dit zou volgens hen betekenen dat Hitler een desinteresse had in mensen. [2] Hieruit volgt dan ook een andere vraag: kun je het werk van Hitler los zien van de persoon die het gemaakt heeft? Velen zullen Hitler zien als de incorporatie van het kwaad. Hij deed niet alleen fout: hij was fout. Maar betekent dit ook dat zijn kunst fout is, of kwaad? De desinteresse in mensen valt pas op als je weet dat Hitler het geschilderd heeft. Verder valt er uit het schilderij geen kwaad op te maken. Maar zou je vol trots een schilderij in je huis hangen om vervolgens tegen je gasten te zeggen dat je een ‘echte Hitler’ in je bezit hebt?
De vijfde soort ‘kunst door het kwaad’ draait dan ook met name om de maker van de kunst en de achtergrond van een schilderij, en niet zozeer wat er op het schilderij te zien is. De andere vier genoemde ‘kunst en kwaad’ draaien voornamelijk om de werken zelf, kunst in het algemeen of bijvoorbeeld een vervalsing. Bij een vervalsing blijft datgene wat we zien wel centraal staan, omdat het origineel en de vervalsing dan met elkaar vergeleken worden. Men gaat kijken hoe de maker dat schilderij precies heeft nagemaakt. Naast de vier soorten kunst en kwaad, kan er misschien wel een vijfde soort bestaan: kunst van of door het kwaad. Dit levert vragen op over de betekenisgeving van kunstwerken: zit die in het werk zelf, of in de persoon die het maakt? Of maken wij die zelf?
[1] Rob van Gerwen, “Kunst en het kwaad. Inleiding,” (college, Universiteit Utrecht, Utrecht, 24 april, 2014).
[2] Frederic Spotts, Hitler and the Power of Aesthetics (New York: The Overlook Press, 2004), 172.
Yasmin Wegman – mei 2014 – Universiteit Utrecht – Wijsbegeerte – Kunst en het Kwaad
Yasmin Wegman 