Met Citizenfour keert documentairemaker Laura Poitras terug naar het begin. Ze ontmoet de man achter Citizen Four: degene die haar anonieme berichten stuurde en meedeelde schokkende informatie te hebben over de NSA. Die Citizen Four is klokkenluider Edward Snowden.
Laura Poitras heeft als documentairemaker een aparte relatie met haar onderwerp: ze observeert en participeert tegelijkertijd. Ze maakte eerder My Country My Country (2006) over de Amerikaanse bezetting in Irak, en The Oath (2010) over Guantanamo Bay. Met Citizenfour voltooit ze haar trilogie over Amerika na 9/11. Na het verschijnen van My Country My Country werd ze in de gaten gehouden door Homeland Security. Om deze reden zocht Snowden contact met haar op, zo merken we in de film, omdat hij denkt dat zij goed met de informatie om zal gaan. Het eerste kwartier van de film bestaat dan ook voornamelijk uit ontcijferde e-mailgesprekken tussen de twee.
Na een kwartier ontmoeten ze elkaar op Snowdens verzoek in een hotelkamer in Hong Kong samen met The Guardian-journalisten Glenn Greenwald en Ewen MacAskill. Snowden komt gedurende die periode zijn kamer niet uit. Hoewel Poitras deel uit maakt van het kleine groepje in de hotelkamer in Hong Kong waaraan Snowden zijn informatie toevertrouwt, zien we vooral de andere twee journalisten in contact met Snowden: Poitras blijft buiten beeld. Het is in deze setting dat Snowden de journalisten, Poitras en de camera meedeelt wat hij al langer weet: de NSA houdt niet alleen verdachte personen in de gaten, maar kan aan informatie komen van iedere persoon op de wereld.
Ook al weten we door alle berichten in het nieuws al veel over Snowden en zijn onthullingen: Citizenfour voelt aan als een spannende mysteriefilm die zijn onderwerp en de kijker serieus neemt. Informatie wordt rauw, zoals Snowden het vertelt, aan de kijker overgebracht. Het is immers Snowden geweest, en niemand anders, die ons hiervan op de hoogte heeft gebracht. De vaktermen en moeilijke begrippen worden niet geschuwd, waardoor we goed bij de les moeten blijven. Als kijker leef je in het moment: alsof we live meekijken en behoren tot dat selectieve gezelschap dat bij Snowden in het hotelkamertje aanwezig is, waarvan enkele uren later de hele wereld op de hoogte zou zijn. We proberen de informatie van Snowden geheim te houden, tot het moment dat juist die informatie de wereld op zijn kop zette. We begrijpen de paranoia van Snowden: via de telefoons kan iedereen afgeluisterd worden, ook als niemand belt, zo vertelt hij. Als het brandalarm af gaat, vertrouwt Snowden het niet: is het een oefening of hebben ze hem door? Hiermee zien we hoe ver Snowden gaat; wat hij bereid is op te geven voor een hoger doel. Mocht er iets met hem gebeuren, dan zijn jullie er nog om het over te nemen, zo vertelt hij tegen zijn kamergenoten.
Laura neemt dit allemaal op en laat zien wat we destijds niet in de berichten hebben meegekregen. We zien meer achter de persoon Snowden en de vragen waar hij mee worstelt: hoe houd je jezelf en je familie veilig? Onthul je je naam of blijf je geheim? Hoe lang zal het duren tot de CIA je gevonden heeft?
Citizenfour brengt het verhaal feitelijk, en misschien wat droog. Noem het een minpunt; de documentaire vraagt oplettendheid van de kijker, maar neemt zijn publiek daarom juist serieus. De inhoud is namelijk interessant genoeg en verdient eigenlijk geen opsmuk: we moeten geen afleiding hebben van datgene wat hier wordt verteld.
Citizenfour is vanaf 28 mei te zien in de bioscoop. Distributie: Cinema Delicatessen
****
eerder verschenen op blikonline
Yasmin Wegman 